Fosfor

Ametaller sınıfından bir kimyasal element. VA grubu elementi olup, p sembolü ile gösterilir. Fosfor elementi 1669’da Henng Brand tarafından, ürenin ısıtılarak buharlaştırılması esnasında keşfedildi

Bulunuşu: Fosfor tabiatta serbest halde bulunmaz. Tabiatta çeşitli mineralleri mevcuttur. Bunların

başlıcaları; apatit 3Ca 3 (PO 4 ) 2 Ca(FCl) 2 , fosforit ca 3 (PO 4 ) 2 , vivianit Fe 3 (PO 4 ) 3 8H 2 O, wovelillit 4Al PO 4 2Al(OH) 3 9H 2 O ve monazit CaPO 4 dir.

Kemiğin yapısında, beyinde ve yumurtada bulunur.

Özellikleri: Dört çeşit allotropu vardır. Bunların fiziksel özellikleri birbirinden farklıdır:

1. Beyaz fosfor: Zehirli, yağımsı ve sarımtrak renktedir. Karbondisülfürde çözünür. Yoğunluğu 1,82 g/cm 3 olup, 44°C’de erir ve 280°C’ye doğru kaynar. Buharı hava ile hemen oksitlenir ve bir ışıldama olur. 60°’nin üstünde kendi kendine alevlenir. Sis halinde P 2 O 3 bileşiğini meydana getirir. Sürtünme

dahi bu olayı meydana getirebildiğinden, beyaz fosfor su altında saklanır.

2. Kırmızı fosfor: Koyu kırmızı renkte tozdur. Beyaz fosforun 250°C’de ısıtılması ile elde edilir. Beyaz fosforun tersine zehirsizdir. Yoğunluğu 2,2 g/cm 3 tür. 610°C civarında, erimeden buharlaşır. Moleküler yapıya sahip olan P 8 şeklinde söylenir.

3. Siyah fosfor: Yoğunluğu 2,7 g/cm 3 olup az kullanılan allotroptur. Beyaz fosfordan elde edilir. 4. Mor fosfor: Mor kristaller halinde olup, yoğunluğu 2,33 g/cm 3 tür. Erime noktası 592,5°C’dir. Çözücüsü yoktur. Beyaz fosfordan elde edilir.

Kimyasal özellikleri: Fosforun atom numarası 15, atom ağırlığı 30,973’tür. -3, +3, +5 değerliklerini

alabilir. Fosfor yandığı zaman, şartlara bağlı olarak P 2 O 3 ve P 2 O 5 bileşiklerini meydana getirir.

Beyaz fosfor düşük sıcaklıkta yandığı halde, kırmızı fosfor 400°C civarında yanar. Elde edilişi:

Coignet usulü: Eski olmakla beraber, halen az çok kullanılan bir usuldür. Kemiklerden jelatin elde

edilirken fosfor yan ürün olarak elde edilir. Kemikte, % 52-68 Ca 3 (PO 4 ) 2 ve az miktarda da Mg 3 (PO 4 ) 2

bulunur. Bu fosfatlar klorür asidi ile reaksiyona sokularak suda çözünen primer kalsiyum fosfat

Ca(H 2 PO 4 ) 2 elde edilir. Bu tuzdan önce fosfat asidi (H 3 O 4 ), daha sonra karbonla indirgeme ile elementel fosfor (P 4 ) elde edilir.

Elektrikle indirgeme usulü: Tabii fosfatlara uygulanır. Bu çeşit yollarla kazanılan kalsiyum tersiyer

fosfat Ca 3 (PO 4 ) 2 , elektrik fırınında kum (SiO 2 ) ve kömür (C) ile reaksiyona sokulur ve fosfor elde edilir: Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3SiO 2 +5C › 1/2P 4 +3CaSiO 3 + 5CO

Kullanılışı: İzli mermi, sis bombası ve işaret fişekleri yapımında kullanılır. Fosfat asidi ve fosfat

türevlerinin fabrikasyonunda, kibrit yapımında, anorganik ve organik kimyada çeşitli maksatlar için istifade edilen fosfor bileşiklerinin elde edilmesinde kullanılır.

Biyolojik önemi: Fosfor bütün canlı hücrelerde fosforik asidin organik asitlerle yaptığı esterleri halinde bulunur. Vücutta başlıca kalsiyumla beraber kemiklerde bulunur. Kanda fosfat iyonları halinde bulunabildiği gibi, lipid ve proteinlere bağlı olarak, bunun yanında ATP moleküllerinde de bulunur.

Bileşikleri:

Fosfor penta oksit: Beyaz bir toz olup, beyaz fosforun doğrudan doğruya yanmasından elde

edilir. Erimiş fosfor üzerine doğrudan doğruya hava gönderilerek elde edilir.

P 4 +5O 2 › 2P 2 O 5

Fosfor pentaoksit su ile çeşitli ürünler verir:

a) P 2 O 5 +H 2 O › 2HPO 3 (Metafosforik asit) b) P 2 O 5 +3H 2 O › 2H 3 PO 4 (Ortafosforik asit) c) P 2 O 5 +2H 2 O › H 4 P 2 O 7 (Pirofosforik asit)

Fosfor pentaokside fosforik asidin anhidridi (susuz) de denir. nem çekici olduğu için kurutucu

olarak kullanılır.

Fosfat asidi (Orto fosforikasit): Beyaz kristal (billur) halinde bir katı olup, 42°C’de erir. Suda her oranda çözünür. gübre ve mine yapmakta, boyada, kabartma tozu hazırlanmasında, karbonatlı içeceklerde ve şurupta kullanılır. Piyasaya arz edilen fosfat asidi, çözeltilerinin yoğunlukları, 1,45 ile 1,70 arasında değişir. Ticari çözeltiler, % 60-70’liktir. % 98’lik çözeltileri de vardır. Fosfat asidi,

P 2 O 5 ’ten elde edildiği gibi, kırmızı fosfordan da elde edilebilir:

3P+5HNO 3 +2H 2 O › 3H 3 PO 4 +5NO

Ayrıca fosfat tuzlarının H 2 SO 4 ile reaksiyonundan elde edilir.

Fosforik asidin tuzları: Bu asidin üç çeşit tuzu vardır. Eğer tuzun bünyesinde iki hidrojen varsa primer, bir hidrojen varsa sekonder, hidrojen hiç yoksa tersiyer fosfat tuzu meydana gelmiş olur:

NaH 2 PO 4 : sodyum primer fosfat (asidiktir)

Na 2 HPO 4 : Sodyum sekonder fosfat (zayıf asidik) Na 3 PO 4 : Sodyum tersiyer fosfat (nötr)

Na 3 PO 4 temizleyici özelliği olduğu için temizleme tozlarının içine katılır. Kalsiyum primer fosfat (Ca(H 2 PO 4 ) 2 ) gübre olarak kullanılır ve buna süperfosfat da denir. Bu madde jips’e sülfat asidi etki

ettirmekle elde edilir.

Pirofosforik asit: Cam görünüşünde renksiz bir katıdır. Erime noktası 61°C olup, suda çözünür.

Na 4 P 2 O 7 bileşiği sulara sertlik veren kalsiyum, magnezyum ve demir iyonlarını (yani suyun sertliğini)

bertaraf ettiği için sabuna katılır. Fosforik asidin 200°’den 300°ye kadar ısıtılması ile elde edilir:

2H 3 PO 4 › H 4 P 2 O 7 + H 2 O

Metafosfat asidi: Anhidridi P 2 O 5 ’tir. Sert ve camımsı bir katıdır. Suda çözündüğünde fosfat

asidine dönüşür. Formülü, HPO 3 ’tür.

Fosfor trioksit: Fosforöz (fosfit) asidinin anhidriti olup, formülü P 2 O 3 ’tür. Erime noktası 23,8°C’dir.

Fosforöz (fosfit) asit: Fosfor trioksidin soğuk su ile reaksiyonundan elde edilir:

P 2 O 3 +3H 2 O › 2H 3 PO 3

Fosfor triklorürün su ile reaksiyonundan da elde edilir. Beyaz bir katıdır. 74°C’de erir. Suda hemen çözünür. Üç tane protonu olduğu halde, iki değerlikli asittir ve fosfat asidinden daha kuvvetlidir.

Fosfin: Formülü PH 3 olup, fosfor bu bileşikte -3 değerliklidir. Oldukça zehirli, renksiz ve sarmısak

kokulu bir gazdır. Fosfin havada yanar ve fosforik asidi verir.

Fosfor triklorür: PCl 3 formülü ile gösterilir. Bu madde 1,5 g/cm 3 yoğunlukta olup, 76°C’de kaynar.

Nemli havada beyaz dumanlar neşreder ve gözü yaşartır. Organik kimya sentezlerinde çok kullanılır.

Fosfor pentaklorür: Formülü PCl 5 olup, beyaz billuridir. Erimeden buhar haline geçer, yani

süblimleşir.

Fosforun biyolojik önemi: Birçok metabolizma olayının gerçekleşebilmesi için fosfor zaruri bir elementtir. Deoksiribonükleik asitlerin (DNA) moleküllerinde kodlanmış irsi özelliklerin yeni nesillere aktarılmasında, temel rol fosforundur.

Vücuttaki fosforun kalsiyuma oranı azaldığında, çocuklarda raşitizm, büyüklerde ise kemik yumuşaması gibi hastalıklar ortaya çıkar. Fosforca zengin besinler olarak süt, yumurta, baklagiller ve ceviz gibi kuruyemişler sayılabilir.

Sözlükte "fosfor" ne demek?

1. Atom numarası 15, atom ağırlığı 30,97 olan, yarısaydam, balmumu kıvamında, karanlıkta ışıldayan, sarmısak kokulu, 1,83 yoğunluğunda, zehirli bir element, ışılparçacık, simgesi p.

Cümle içinde kullanımı

Fosfor, hafif bir sürtüşme ile alev alev yanmaya başlar.

Fosfor kelimesinin ingilizcesi

[fosfor (het) ] n. (also: P) phosphorus, non-metal element, element that does not have the properties of a metal
n. phosphor, phosphorus
Köken: Fransızca

Kaynak: http://fosfor.nedir.com/#ixzz2q7YSuuyt